In de snel veranderende samenleving waarin we leven zijn veel mensen op zoek naar manieren om zich te onttrekken aan de snelheid waarin deze veranderingen zich voltrekken. De huidige crisis ontstaan door het Covid-19 virus heeft dit nog duidelijker blootgelegd. Een manier om je terug te trekken en tot je zelf te komen is een ‘nieuw ontdekt’ fenomeen, wandelen. Wat zegt dit ons? Naast het belang van onze fysieke gezondheid zijn we op zoek zijn naar een goede mentale gezondheid, waarbij we zoeken naar manieren om stress te vermijden en de gejaagdheid die daarbij komt kijken.
Experiment
Het stellen van vragen en het doen van onderzoek roept altijd weer nieuwe vragen op. In gesprek met mijn neef Antoon Wellens, psycholoog, zijn wij ons gaan afvragen of het kijken naar kunst ook kan helpen om stress te verminderen. Antoon heeft naast zijn beroepspraktijk als psycholoog in het verleden als professioneel kok gewerkt en is in die hoedanigheid erg geïnteresseerd in het effect van het samen eten en de bereiding daarvan op het stressniveau van mensen. Emi Tsutsushio is ruimtelijk vormgever en werd vanuit haar achtergrond meteen enthousiast. Zij wil in het kader van een experimenteel onderzoek onderzoeken welke (tijdelijke) ruimtelijke interventie nodig is om vertraging te bewerkstelligen om zo stress te voorkomen. Een interessante combinatie van verschillende disciplines waarbij we willen onderzoeken of dit elkaar kan versterken.
Ik zal binnen dit kader de kunstkijkmethode VTS toepassen, waarbij we de deelnemers bewust willen laten worden van elkaars perspectieven en aannames door het kijken naar kunst. Deze methode heeft in zichzelf een vertragende werking en zorgt ervoor dat je je gedachten en gevoelens in perspectief leert plaatsen. Antoon Wellens richt zich vooral op psychologische flexibiliteit en een betekenisvol leven. Psychologische flexibiliteit houdt in dat je volledig in het hier-en-nu aanwezig kunt zijn, en afhankelijk van de situatie jouw gedrag kunt aanpassen of voortzetten richting hetgeen belangrijk voor je is (Hayes 2005; Jansen & Batink 2017). Samen met Goedele wil hij onderzoeken of de combinatie van het kijken naar kunst en het samen nuttigen van een maaltijd kan bijdragen aan die psychologische flexibiliteit.
Cooking is all about connection, I've learned, between us and other species, other times, other cultures (human and microbial both), but, most important, other people. Cooking is one of the more beautiful forms that human generosity takes; that much I sort of knew. But the very best cooking, I discovered, is also a form of intimacy. (Pollan, 2013)
Waarom willen we dit combineren met eten? Eten is een van onze primaire behoeften, eten nodigt uit om je ervaringen te delen. Door het proeven onderdeel te laten zijn van de ervaring ontdekken we samen wat smaak kan doen. We trekken hier een parallel met het kijken naar kunst. Hoe kan het kijken naar kunst en het proeven van eten ons perspectief veranderen of ons bewust maken van ons (voor)oordeel over dat wat we zien of denken te smaken. Wat je ziet speelt bij het kijken naar kunst logischerwijs een grote rol, maar ook zien wat je eet beïnvloed wat we proeven. Wat je ziet is niet altijd wat je proeft. Jezelf uitdagen om toch te proeven geeft een nieuwe ervaring. Proeven van kunst, proeven met smaak, een analogie van het leven, want naast zoet heb je zout, zuur, bitter en umami nodig om het gerecht complexer te maken en het leven zoeter.
Door de ervaringen die je deelt willen we onderzoeken welke invloed deze vorm van samenzijn heeft op beleving van tijd. Het doel is deelnemers bewust te maken van het moment waarin ze zich bevinden en hen bewust te laten vertragen. Goedele zal de vertraging inzetten door te kijken naar kunst, Antoon door het gesprek aan te gaan aan de hand van eten. Hij zal tevens als gastheer en spreker fungeren en als moderator optreden tijdens sessies.
Psychologische flexibiliteit (bijdrage Antoon)
Systems that are able to move toward maximal complexity are healthy systems. They are the most stable, adaptive, and flexible. What a wonderfully concise definition of well-being! (Solomon & Siegel, 2003, p.3)
Psychologische flexibiliteit en betekenisvol leven houdt in dat je jezelf de ruimte kunt geven om gedrag te kiezen. Je laat je niet leiden (of lijden) door gevoelens of gedachten, maar kiest bewust een richting die waardevol is. Dit betekent dan ook dat je perspectief kunt nemen, kunt waarnemen wat voor je werkt of juist tegen je werkt. Welke regels die jij je vroeger hebt opgelegd (of opgelegd hebt gekregen) helpen je of hinderen juist? Je hebt een keuze of je ernaar luistert, maar dan moet je ze wel eerst zien. De regels (van vroeger) zijn op zichzelf niet verkeerd, ze hebben je geholpen, maar helpen ze nu nog datgene te doen wat belangrijk voor je is?
Wanneer je perspectief kunt nemen, met aandacht bij het moment kunt zijn, is het belangrijk dat je deze met nieuwsgierigheid kunt onderzoeken. Dus de vervelende gevoelens of gedachten niet uit de weg gaan, maar deze juist accepteren. Dit accepteren is dus actief; jezelf openstellen. Het vraagt een bepaalde bereidheid, een openstaan voor hetgeen zich aandient. Door dit te onderzoeken worden de structuren blootgelegd die je hebt, de interactie tussen jou en de wereld. Hier wordt duidelijk hoe jij, maar ook jouw sociale omgeving (vrienden, familie, cultuur, samenleving) stabiliteit geeft om te kunnen functioneren. Met je aandacht erbij zijn, perspectief nemen en jezelf openstellen doe je niet om het openstellen zelf, maar juist voor actie, het doen. Brengt de huidige structuur ons dichter bij hetgeen jij of wij willen bereiken? De volgende vraag die zich dan aandient is wat dan belangrijk en waardevol is, om vervolgens gerichte stappen te zetten in die richting. Uit de comfort-zone, het bekende terrein, en op avontuur in onbekend terrein. Doen wat belangrijk voor je is, met alle onzekerheden die erbij komen kijken. We leren dat we positief en gelukkig moeten zijn, dit zijn echter alleen maar labels en concepten. Zonder weerstand, zonder angst geen blijdschap. We moeten niet alleen maar doen wat ons goed doet voelen, maar we moeten doen wat wenselijk is en wat gerechtvaardigd kan worden gewenst (Biesta, 2015, p.18). Door vanuit verschillende waarheden, werkelijkheden of perspectieven de wereld te benaderen ga je onderzoeken hoe te handelen. Dit is een functionele benadering, wat werkt en wat werkt niet.
Soms zijn we bewust blind voor dingen, omdat we zaken niet onder ogen durven komen of willen zien. Je moet je gezichtspunt leren verplaatsen. Als je de complexiteit van dat wat je ziet versimpelt of het maar van één kant wilt bekijken ontzeg je jezelf de kans om je blikveld te verruimen. Er spelen altijd meerdere factoren mee. Om je blinde vlekken onder ogen te komen heb je moed nodig, neem je verantwoordelijkheid, en stel je je kwetsbaar op. Hoe je omgaat met een situatie is een keuze, en daarvoor zijn we verantwoordelijk. Daarom is aandacht belangrijk, wat gebeurt er in deze situatie, hoe reageer ik, welke waardes en principes bepalen deze keuze en hoe handel ik ernaar? Verantwoordelijkheid nemen is de vaardigheid om te kunnen reageren.
Hou houden we het werkbaar samen? Door samen in gesprek te blijven. Door de vaardigheid te leren om de verantwoordelijkheid te nemen aandachtig te luisteren naar elkaar. Deze vaardigheid kun je leren door te vertragen middels het kijken naar kunst. Door te kijken naar kunst kunnen we de complexiteit van de wereld in dialoog bespreekbaar maken. Door gezamenlijk te ervaren hoe je middels het delen van een maaltijd dezelfde tafel deelt en toch anders naar de wereld kunt kijken. Dit alles in een veilige setting waar je je gedachten kan en mag uitspreken.
Vertragen door te kijken naar kunst middels VTS
We leven in een snel veranderende samenleving waarin mensen op zoek zijn naar manieren om zich te onttrekken aan de snelheid waarin deze zich voltrekt. We willen stress vermijden en de gejaagdheid die daarbij komt kijken. De druk begint al op het moment dat je naar school gaat en je als kleine kleuter getoetst en beoordeeld moet worden. Is er nog tijd om te spelen, ervaren en ontdekken? Als kind gaat dat makkelijker dan als volwassene, zodra je een richting hebt gekozen zit je eraan vast. Je kunt niet even verdwalen of lanterfanten, je moet door. Het gevolg is dat mensen vast komen te zitten in een rigide denkpatroon.
Voor mijn onderzoek dat ik gedaan heb voor de Master Kunsteducatie heb ik onderzocht hoe het kijken naar kunst kan bijdragen in het bewust worden van je eigen oordeel. Door samen te kijken naar kunst en je observaties en interpretaties te delen kun je in het gesprek gewezen worden op je eigen aannames. Door dit gesprek te voeren ontstaat er een bewustwording van je eigen vooroordelen en die van anderen. Tijdens het kijken naar kunst kun je jezelf trainen de tijd te nemen om alle details te bestuderen. Het zorgvuldig kijken zorgt ervoor dat je je in het hier en nu begeeft. Je vertraagt en gaat je eigen werkelijkheid bevragen.
Wieteke van Zeil wijst er in haar boek, Altijd iets te vinden (2020) op hoe je door het kijken naar kunst je mening kunt leren uitstellen. Nu is stress niet te voorkomen door je mening uit te stellen, maar ik zie wel een verband. Zij maakt de vergelijking met social media, hoe die je dwingen om snel ergens iets over te vinden. Echter door de snelheid worden de context en nuance ondergesneeuwd en wordt het moeilijk om een goed oordeel te vormen (2020, p.10). Ik denk dat de snelheid waarmee er verwachtingen worden gekweekt in bijvoorbeeld het bedrijfsleven je ook voorbijgaat aan je eigen bewustzijn, je ontneemt jezelf de tijd en ruimte om goed te reflecteren op je eigen functioneren en kracht.
Bij het kijken naar kunst middels de VTS-methode heb je geen voorkennis nodig over het te bekijken werk. Je hoeft niets te weten over de bedoeling van de kunstenaar, jij kijkt en interpreteert het werk en deelt dit met anderen. Hoe jij je voelt en je emoties bepalen wat we zien, dus ook hoe wij iets beoordelen. “… je interpreteert je waarneming vanuit die gevoelens” (Van Zeil, 2020, p. 15-16). Om je bewust te worden van je eigen aannames of gedachtenpatronen is het van belang je gedachten te delen met anderen.
“Kunst geeft soms de vrijheid naar gedachten waar je anders niet meer – of nog niet – bij kon” (Van Zeil, 2020, p. 34). Als je je waarneming beperkt tot je eigen interpretatie zie je dingen over het hoofd. We zien wat we willen zien. Een ander interpreteert en kijkt anders of is opmerkzaam op andere details (Herman, 2016). Door samen het gesprek aan te gaan stel je jezelf open voor de ander.
Praten kun je in een informele of formele setting doen. De ruimte of omgeving waarin je het gesprek voert heeft invloed op je gevoel van veiligheid. De interventie die Emi in de ruimte doet zou invloed kunnen hebben op onze interpretatie. Volgens Herman (2016, p.149) worden waarnemingen gevormd door observaties via alle zintuigen. Door samen aan tafel plaats te nemen moeten we ons op een of andere manier verhouden tot elkaar. Hannah Arendt omschrijft dit heel treffend; “ieder is op zijn manier uniek, iedereen ervaart het leven vanuit een ander perspectief en heeft daarom een ander iets te bieden als hij zijn ervaringen weet om te zetten in ideeën en deze doorgeeft aan anderen” (Dewey, 2011, p.184). Door het langdurig kijken naar kunst worden we ons bewust van een veronderstelling van de werkelijkheid. We proberen het concept te verduidelijken, bevestiging te zoeken of juist onze werkelijkheid om te keren of los te wrikken. Kunst leert ons te kijken en perspectief te nemen. Door te kijken kunnen we onze grenzen opzoeken van onze eigen sociale concepten. We worden uitgedaagd onze ogen te openen, rigide patronen te ontdekken en het opent onbekend terrein. Door het kijken naar kunst kunnen we ons denken oprekken en flexibel maken. Door samen te kijken en te spreken over dat wat je ziet word je bewust gemaakt van die flexibiliteit.
Vanuit jouw positie (jouw normen, waarden, cultuur) verhoud jij je tot de ander en communiceer je met elkaar om tot elkaar te komen. Aan tafel kun je verhalen delen, maar ook eten. Eten is een manier om naast het kijken naar kunst en ruimtebeleving verhalen te delen. Heeft het samen eten ook invloed heeft op onze tijdsbeleving?
Vanuit mijn expertise als kunsteducator denk ik dat kunst je kan helpen om die interne processen beter te duiden en te begrijpen. Om dat te toetsen gaan wij, Antoon Wellens en Emi Tsutsushio, een samenwerking aan. Een interdisciplinaire samenwerking waarbij we willen onderzoeken of deze aanname klopt. Een inspiratiebron voor dit experiment is de term ‘eatscape’, deze hebben we ontleend aan de thesis van Chotima Ag-ukrikul, Let’s Eat Together. Methods and Tools for Inclusive City Design Practice:
Eatscape is a construction of eat and landscape, and defined here as a fluid landscape which is shaped by people and their performance in shared physical and social settings while the practice of commensality occurs.
(Ag-ukrikul, 2019, p.3)
Hoe kunnen sociale aspecten, actie en interactie tussen mensen, en ruimtelijke aspecten zoals vorm en materiaal (Ag-ukrikul, 2019, p.2) van invloed zijn op onze ervaring van tijd. Kortom wij willen onderzoeken hoe het samen kijken, ruiken, proeven en ervaren invloed kan hebben op ons geestelijk welzijn.
Voor meer informatie over Antoon Wellens zie ook www.acttogether.nl,
voor meer info over Emi Tsutsushio zie www.studioemit.com.
Bronnen:
Ag-ukrikul, C. (2019, oktober). Let’s Eat Together Methods and Tools for Inclusive City Design Practice. Chalmers, Architecture and Civil Engineering, Building Design. https://research.chalmers.se/en/publication/513239
Biesta, G. (2015). Het prachtige risico van onderwijs (4e ed.). Culemborg: Phronese.
Dewey, J., & Berding, J. W. A. (2011). John Dewey over opvoeding, onderwijs en burgerschap: een keuze uit zijn werk. Amsterdam: SWP.
Hayes, S. C., & Smith, S. (2005). Get out of your mind & into your life: The new acceptance & commitment therapy. New Harbinger Publ.
Herman, A. E. (2016). De kunst van het observeren (1ste editie). Amsterdam: Atlas Contact, Uitgeverij.
Jansen, G., & Batink, T. (2017). Time to ACT!: Het basisboek voor professionals. Thema.
Pollan, M. (2013). Cooked: A Natural History of Transformation. The Penguin Press HC.
Solomon, M. F., & Siegel, D. J. (2003). Healing trauma: Attachment, mind, body, and brain [Kindle Windows Version]. Retrieved from Amazon.nl
van Zeil, W. (2020). Altijd iets te vinden (1ste editie). Atlas Contact.