Ongemakkelijk gesprek, Tropenmuseum Amsterdam, 17 november 2019.
Wat doe je als je verstrikt raakt in een gesprek waarbij beiden partijen uiteenlopende ideeën hebben over het onderwerp en elkaar niet de ruimte gunnen voor een deel van hun gelijk?
Gendervrij, iedereen blij?
Een onderwerp bespreekbaar maken dat gevoelig ligt. Tijdens een ongemakkelijk gesprek wordt op een open en eerlijke manier met elkaar over een bepaald onderwerp gesproken. De ongemakkelijke gesprekken worden georganiseerd in samenwerking met Building Conversations. Het doel van deze stichting is door middel van verschillende gespreksvormen een dialoog op te starten waarbij je van elkaar kunt leren, elkaars perspectieven leert kennen en begrip krijgt voor elkaars standpunten.
Het gesprek begint met een korte performance waarbij het onderwerp geïntroduceerd wordt. In dit geval is het onderwerp gender in het kader van de tentoonstelling What a genderful world. Lotte van de Berg, theatermaker, leidt het gesprek en geeft heel kort een theoretisch kader, er is nagedacht over vorm en doel van het gesprek.
Na met een andere deelnemer kort je eigen ervaring te hebben gedeeld wordt in de groep besproken hoe je zelf aankijkt tegen het thema. Door met een vreemde over het onderwerp te praten heb je het gevoel dat je heel open kunt praten. Je kent geen achtergrond en je analyseert elkaars bijdragen, het is een echte ijsbreker. Hoe scherp je over het onderwerp kunt praten hangt wel af van de ervaringen van je gesprekspartner. Wij merken al snel dat we redelijk op één lijn zitten en daardoor verval je snel in het delen van ervaringen. Samen Denken-een experiment is een groepsgesprek en door het later in de groep te gooien krijg je meer inbreng van anderen en hoor je meerdere perspectieven. Je merkt dat het op dat moment nog heel erg aftasten is binnen de groep.
Lotte refereert tijdens het gesprek aan de theorie van David Bohm, een kwantumfysicus die zich verdiept heeft in dialoog. Het lastige van een dialoog is dat je moet toestaan dat er meerdere perspectieven mogelijk zijn. Volgens Bohm staat je denken niet op zichzelf en is jouw denken altijd verbonden aan het denken van de ander. Door met elkaar te praten onderzoek je eigenlijk elkaars denken. Tijdens het gesprek heb ik ervaren dat ik mijn eigen denken en standpunten aan het onderzoeken ben. Door je gedachten uit te spreken deel je deze en kan een ander daarop reageren. In deze fase merk je dat het belangrijk is dat je het gevoel hebt alles te kunnen delen. De groep is op dit moment nog wat afwachtend, hoewel er ook scherpe vragen worden gesteld, waar je dan niet meteen een antwoord op hebt. Je hebt tijd nodig om te reflecteren op hetgeen er gezegd wordt.
Vervolgens worden er aan de hand van dilemma’s standpunten ingenomen. Je moet een keuze maken en hierdoor word je gedwongen na te denken hoe je je verhoudt tot het onderwerp. In de groep ontstaat dan ook onrust, omdat we eigenlijk niet willen kiezen en op zoek zijn naar nuance. Je wilt niet kiezen, want aan beiden kanten zitten meerdere facetten. Dit zorgt er wel voor dat er gesprekken ontstaan en er standpunten worden gedeeld, waarom maak je de keuze die je maakt. Tijdens het gesprek blijkt er voor een deelnemer toch een onveilige situatie te zijn ontstaan. Hij voelt zich niet gehoord of vertegenwoordigt binnen de groep. Hierover ontstaat discussie en merk je dat hij zich aangevallen voelt. Hij verlaat de groep.
Bij het nabespreken merk ik dat iedereen er heel dubbel in staat. We hebben hier niet meteen een antwoord op, maar ik denk dat het daarom ook zo belangrijk is dat het gesprek gevoerd wordt. Er is geen eenduidig antwoord en niemand kan een ander zijn perspectief opdringen, maar door het erover te hebben leer je wel meer over de ander zijn perspectief. Zelfs in een groep waarbij iedereen openstaat voor het perspectief van de ander wringt het. Wat ook aangeeft hoe moeilijk het is een goed gesprek te voeren. Zelf heb ik hier veel van geleerd, ook al ben je gelijkgestemd iedereen heeft behoefte nuance in te kunnen brengen en wil gehoord worden. De rol van de gespreksleider is daarom van essentieel belang, afhankelijk van de vorm van het gesprek kan de gespreksleider alleen al door er te zijn het verschil maken. Hoe stel je je op, passief of actief? Breng je iets in of niet? Je moet meebewegen met de ontwikkelingen in een gesprek en niet vasthouden aan de werkvorm als blijkt dat de vorm ontoereikend is om het gesprek in goede banen te leiden. De veiligheid moet voorop staan voor alle deelnemers. In dit geval denk ik dat we het perspectief gemist hebben van één van de deelnemers, omdat hij zich niet veilig voelde, maar zich ook niet blootgaf. En hierin zit de moeilijkheid. Hij wil als mens, als deelnemer aan een gesprek over gendervrijheid het gesprek ingaan, maar moet zichzelf uiteindelijk toch in het hokje transgender plaatsen om zijn perspectief duidelijk te maken. Tegelijkertijd kan de rest alleen vanuit het eigen perspectief en vanuit de eigen beleving delen. Het delen van die perspectieven moet dus op basis van gelijkwaardigheid gebeuren en ook al denken we dat die gelijkwaardigheid er is, het blijft zoeken naar een manier om die balans in stand te houden.
Terugkijkend op het ongemakkelijke gesprek denk ik dat de ruimte en tijd nemen om te reflecteren op hetgeen er gezegd wordt en dit weer terug in te brengen in de groep essentieel is. Ruimte laten voor interpretatie en terugkoppeling op een respectvolle manier blijkt moeilijk als de emoties oplopen. Hoe zorg je dat iedereen zich gehoord en gezien voelt? Ieders perspectief zou ertoe moeten doen, maar wat doe je als je het gevoel hebt dat jouw deel van het verhaal niet gehoord wordt? Het is zoals aan het begin van het gesprek wordt uitgelegd; het gesprek kan schuren, irriteren, stilvallen of zonder weerstand verlopen. Zolang je maar met respect en geduld elkaar benaderd en nadenkt hoe je je gedachten wilt delen.
In relatie tot mijn onderzoek heb ik nu ervaren hoe een gesprek kan verlopen en hoe je zelfs met gelijkgezinden elkaar niet altijd goed kunt begrijpen. Het opstarten van het gesprek met een korte performance sterkt mij in het idee dat het prettig is een aanzet te hebben tot het gesprek. De confrontatie met een kunstwerk, in dit geval was dat dus een performance, helpt om de context aan te geven. Afhankelijk van het onderwerp van gesprek is het belangrijk welk werk je kiest en is de bijdrage van de moderator van groot belang voor het verloop van het gesprek.